BEŞ İLAHÎ MERTEBE:

HAZARAT-I HAMS/BEŞ HAZRET:

Varlıklar Allah’tan zuhûr etmek sûreti ile derece derece uzaklaşıp, aşağıya inerek meydana gelir. Allah’a ulaşmak için ise aynı yollar teker teker çıkılarak yaklaşılır. Bu çıkışa ‘’HAZARAT’’ hazretler denir.

Beş HAZRET yaratılışın beş mertebesidir. Bunlar aşağıdaki gibidir.

MUTLAK GAYB: Bu mertebe varlığın ilk mertebesidir. Ayrıca bu mertebe; Mutlak Gayb, Âlem-i Lâhût, Âlem-i lâ Taayyün, Âlem-i Itlâk, Amâ-yı Mutlak, Vücûd-i Mahz, Vücûd-i Mutlak, Zât-ı Sırf, Ümmü’l Kitap, Beyan-ı Mutlak, Nokta-yı Basîta, Gaybu’l-Guyûb diye de isimlendirilir.

Bu isimlendirmelerin tamamı Hakk’ın mutlaklığını ifade etmek için koyulmuş tabirler olup, O’nun mutlaklığının durumunu bir bakımdan insan zihnine yaklaştırmayı hedefler ve hepsi Hakk’ın ‘’ZÂT’’ına işaret eder. Bu mertebe hiçbir şekilde mahlukâtın bilgisi dâhiline girmediğinden dolayı Mutlak Gayb, Gaybu’l-Guyûb yani gaybların gaybı, Amâ-yı Mutlak yani mutlak körlük (Amâ, bulut anlamına gelmekle birlikte, bu mertebedeki anlamı hiç bir şekilde kendisinden bilgi alınamayan ve karanlıkta kalan ZÂT’a işaret etmesinden dolayı körlükle nitelenir) diye adlandırılır. 

Ulûhiyetin hakikati olmasından dolayı ona Âlem-i Lâhût denir. Hiç bir şekilde kendisinde zuhûr ve taayyün eseri bulunmaması nedeniyle ‘’Âlem-i lâ-taayyün,  Âlem-i Itlâk, Vücûd-i Mahz, Vücûd-i Mutlak ve Zât-ı Sırf’’ diye nitelenir.

Ayrıca kendisi bütün mertebelerin anası olması nedeniyle Ümmü’l Kitap, mutlak açıklık olduğu için Beyan-ı Mutlak denir. Maddî, ve mânevî bütün âlemlerin varlık kaynağı olması bakımından Nokta-yı Basita yani hiçbir taraftan bölünme ve parçalanma kabul etmeyen BİRLİK diye adlandırılır. Çünkü harflerin aslı nokta olup, nokta kendisini tekrar ederek düz çizgiyi yani Elif harfini  ve Elif de eğilip bükülerek diğer harfleri meydana getirir.

Hakk’ın zâtı bu mertebede saflığın en mükemmel hâlindedir ve Hakk bu mertebede isim ve sıfatlar mertebesine inmemiştir.

ÂLEM-İ CEBERÛT(AŞK): Zorlama anlamına gelen ‘’CEBR’’ kelimesinden türetilen bu terim Hakk’ın ululuk, azâmet ve kudretini ifade eder. Bu âlem duyularla hissedilir şeylerin âlemi olan şahâdet âlemi ile insanın bilgisinin erişmesine imkân bulunmayan mutlak gayb  âlemi arasında yer alan ve maddî âlemde yer alıp da gayb âleminin bilgisini elde etmek için ona yönelen nefislerin,  o âleme erişmesine engel olan, onları zorlayan, onlar üzerinde kahredici bir güç uygulayan âlem ve varlık mertebesidir.

Bu mertebe mutlak varlıktan sudûr eden/ortaya çıkan ilk zuhûr mertebesi olması hasebiyle ‘’Taayyün-i Evvel’’ (ilk taayyün), ‘’Tecelli-yi Evvel’’ (ilk tecelli) diye adlandırılır.

Akl-ı Evvel (ilk akıl), Cevher-i Evvel (ilk cevher), Hakîkat-ı Muhammed-i (Hz. Muhammed’in hakîkati), Nûr-u Muhammedi  bu mertebenin diğer isimlerindendir.

Kendisi hayat sahibi olduğu ve âlemdeki her şey kendisiyle hayat bulduğu için bu hakîkat Rûh-i Külli (tümel/külli rûh) olarak, ve hayatını doğrudan doğruya Hakk’ın zâtından aldığı için Rûh-İzâfi (izâfi rûh) diye adlandırılır.

Yine bu mertebe âlemdeki varlıkların zuhûrunun tafsilatlı bilgisini içermesinden dolayı Kitab-ı Mübin (apaçık kitap) ve Levh-i Mahfûz (korunmuş levha) diye isimlendirilir.

Ayrıca burası; Âlem-i Esma (ilâhi isimler âlemi) ve A’yân-ı Sâbite (sabit yani değişmez hakîkatler) âlemidir.

Yine bu âlem kendisi uzayda yer kaplamayan ve uzayda yer kaplayan herhangi bir şeyin içine  de girmeyen varlıkların oluşturduğu Âlem-i Mücerredât (maddeden soyut varlıklar) âlemidir.

Bunlar maddî ve mânevî âlemde yer alan şeylerin hakîkatleri olup bunlara mâhiyetler, ayn’lar ve hakîkatler gibi isimler verilir. Bunlara şeriat dilinde mukarrebûn melekler, felsefe dilinde göksel akıllar ve yüce nûrlar denir. Bunların hiç bir biçimde madde ile ilişkisi bulunmaz.

Arş’ı taşıyan melekler, dört büyük melek, dağlarla, denizlerle, yıldızlarla, dört unsurla ilgili olan bütün melekler bu kâtegoriye dâhildirler. Bunlar maddeden soyut oldukları için en, boy, derinlik gibi cisme ait özelliklere sahip değildir ve bir sûret ile sûretlenmedikçe uzayda yer kaplamazlar. Zira bunlar Hakk’ın sıfatlarıdır ve Hakk’ın sıfatları da mahlûk(yaratılmış) değildir.

Bu mertebe varlıkların Mutlak Gayb mertebesine ulaşmalarına engel olduğu ve onlarla ‘’Mutlak Gayb’’ mertebesi  arasında  perde vazifesi icrâ ettiğinden dolayı  ‘’Berzah-ı Kübra’’ (en büyük berzah) diye adlandırılır.

ÂLEM-İ MELEKÛT(AKIL): Varlık mertebelerinin üçüncüsü olan bu mertebeye Âlem-i Misâl, Âlem-i Hayal, Vâhidiyyet, Taayyün-ü Sâni (ikinci zuhûr), Tecellî-yi Sâni (ikinci tecelli), Sidretü’l-Müntehâ, Berzah-i Sugrâ (küçük berzah) ve Âlem-i Tafsîl de derler.

Melekût; Mülkiyet, Kudret, Hükümdarlık, büyüklük anlamına gelen ve ilâhi yönetme ve tasarruf gücünü ifade eden bir kelimedir. Ceberût âlemindeki hakîkatler bu mertebede insanın muhayyile (hayal) gücü ile idrâk edebileceği misâlî ve hayalî sûretler kazandığından buraya âlem-i misâl ve âlem-i hayal denir. Hakk’ın bütün isim ve sıfatları bu mertebede Allah isminin şemsiyesi altında toplanmışlardır. Bu bakından bu mertebe ‘’Vâhidiyyet’’ mertebesi diye adlandırılır.

‘’Vahidiyyet’’ ilâhi isimlerin kendisinden doğup, kendisinde birleşmeleri yönünden zâta işaret eden mertebedir.

‘’Sidretü’l Müntehâ’’ yedinci kat gökte bulunan ağaç suretinde bir makamın adıdır. Mahlûkatın bilgisinin sınırını temsil eder. Akıl yolu ile varılabilecek son makamdır.

Ayrıca burası Maddî âlem ile Mânevî âlem arasında bir perde olması itibariyle de ‘’Berzah-i Sugrâ’’ (en küçük berzah) diye nitelendirilir.

Bir önceki âlemde hakikatleri ile var olan mümkünler burada varlık kazandıkları için de ‘’Âlem-i Tafsîl’’ diye adlandırılır.

ŞAHÂDET ÂLEMİ(HİS): Varlığın dördüncü mertebesidir. Bu mertebeye Âlem-i Mülk, Âlem-i Nâsût, Âlem-i Halk, Âlem-i His, Âlem-i Anâsır, Âlem-i Eflâk u Encum ve Âlem-i Mevâlîd de denilir.

Bu mertebe varlıkların yönetimi ve sahipliği nedeniye ‘’Alem-i Mülk’’, insanlarla ilgili ve insanların bilgisi dâhilinde olduğundan ‘’Âlem-i Nâsût’’, duyularla algılanabilir olduğundan ‘’Âlem-i His’’,  maddi âlemin temel esasları dört unsurdan oluştuğundan ‘’Âlem-i Anâsır’’ (unsurlar âlemi/ateş, hava, su, toprak), felekler ve yıldızların oluşturduğu kozmolojik bir sistem olması bakımından ‘’Âlem-i Eflâk u Encum’’ (felekler ve yıldızlar) âlemidir.

Ayrıca bu felekler ve yıldızların dönüşleri ve etkileri dört unsurla(ateş, hava, su, toprak) birleşmesinden yeryüzünde üç türeyen (maden, bitki ve hayvan) ortaya çıkması dolayısıyla da ‘’Âlem-i Mevâlîd’’ (türeyenler) âlemi olarak isimlendirilir.

İnsân-ı Kâmil: İnsân-ı Kâmil bu bahsi geçen mertebeler ve âlemlerin hepsini içerir ve kapsar. Bu nedenle İnsân-ı Kâmil mertebesi varlık mertebelerini ‘’cem’’ eden  mertebedir ve ‘’İsm-i Âzam’’ makamıdır. İnsân-ı Kâmil’in kuşatmadığı ve zâti sirâyet ile kendisine sirâyet etmediği zâhiri ve bâtini hiç bir varlık mertebesi yoktur. Çünkü İnsan-ı Kâmil o varlık mertebelerinin ayn’ıdır (özü).

Lâhut’un aynası Ceberût, Ceberût’un aynası Melekût, Melekût’un aynası ise İnsan-ı Kâmil’dir. Çünkü İnsan-ı Kâmil Allah’ın halîfesidir ve Allah’ı gösteren aynadır.

Bir Hadis-i Kûdside; ‘’yerler ve gökler beni kuşatamadı, ancak Mü’min kulumun kalbi beni kuşattı’’ diye buyurulur. Yine ‘’Mü’min mü’minin aynasıdır’’ denilir ki; burada kastedilen birinci mü’min İnsan-ı Kâmil, ikinci mü’min ise Allah’tır. Bu sözün anlamı İnsan-ı Kâmil’in gönlü Allah’ın aynasıdır demektir.

Eğer Kâmil bir mürşide erişip nefsini tanırsan her şeyin sende olduğunu ve senin de her şey olduğunu, hatta belki her şeyin sen olduğunu yakînen bilirsin. Sâlik, İnsan-ı Kâmil mertebesine ulaşınca mutlak olan Hakk’a ‘’AYNA’’ olur. Çünkü bir varlığın varacağı son nokta İnsan-ı Kâmil’e ulaşmaktır.

İnsan-ı Kâmil on sekiz bin âlemi, on sekiz bin gözle seyreder. Her bir âleme girer ve girdiği âlemi o âleme uygun gözle seyreder. Hissedilirler âlemini (mülk) duyu gözüyle, akledilirler âlemini (melekût) akıl gözüyle, mânâlar yani rûhlar âlemini kalp gözüyle seyreder.

Kur’ân’ı Kerîm’de Allah habibine der ki; ‘’Eğer benim rabbimin kelimelerini yazmada bütün denizler mürekkep olsaydı denizler tükenirdi de rabbimin kelimeleri yine de tükenmezdi’’ (Kehf,109).  Çünkü ağaçlar ve bitkiler kalem, bütün denizler mürekkep ve insanlar, cinler ve melekler de kâtip olsalar bu âlemin yaratılışından mahşere dek İnsan-ı Kâmil’in hallerini ve azâmetini anlatamazlardı.

On sekiz bin âlem cüzzi âlemler olup, aslında bunlar  on sekiz ‘’Külli Âlem’’dir. Şöyle ki:

AKL-I  KÜLL/KALEM  (Cebrail a.s.)

NEFS-İ KÜLL/LEVHA (Hz. Muhammed s.a.v.)

ARŞ

KÜRSİ

YEDİ GÖK (Satürn/Zûhal, Jüpiter/Müşteri, Mars/Merih, Güneş, Venüs/Zühre, Merkür/Utarit, Ay)

DÖRT UNSUR (Ateş, Hava, Su, Toprak)

ÂLEM-İ MEVÂLÎD (Maden, Bitki, Hayvan)

BİLGİ; Arş, Kürsi ve Yedi Gök, Dokuz Felek olarak da anılır. Dokuz feleğin tümünün hareketleri ve onların yıldızlarının seyri ile dünya ve dünyadakiler var olmuştur. Yine dünya ve dünyadakiler onların hareketleriyle yok olacaktır. (İbnü’l Arabî Hz. Öz’ün ÖZ’ü Syf. 36-53)

On sekiz Külli Âlemi kısaca açıklamaya çalışalım:

Akl-ı Küll/Kalem: Yaratıcı kudretin faal tecellisi. Allah Kudret’ini ve sanatının sırlarını ortaya çıkarmak istediği zaman kendi nûrundan büyük bir ‘’cevher’’ yaratıp, bütün kâinatı bundan sırası ile yavaş yavaş yaratmıştır.

İlâhi Kalem, bütün varlıkların aslını teşkil eden akıllar nazariyesinin (kuram, teori) ilk basamağını oluşturan ‘’ilk akıl’’dır. Zira yöneltilen hitapları vâsıtasız olarak anlayan akıldır. Allah’ın yarattığı ilk soyut varlık olan akl-ı evvel, kendi zâtını ve başlangıcını idrâk etmesi açısından akıl diye adlandırılırken, diğer varlıkların meydana gelişi ve bilgilerin yazılışında vâsıta olması bakımından ‘’kalem’’, nübüvvet nûrunun yayılmasına aracılık etmesi itibariyle de Nûr-ı Muhammedî diye isimlendirilir. Aslında hepsi tekbir nûrdan ibarettir. Bu nûr, kula nisbet edilince ‘’Akl-ı Evvel’’, Hakk’a nisbet edilince ‘’Kalem-i A’lâ’’ adını alır. Ayrıca akıl ‘’cevher’’ diye de adlandırılır. Şeriat dilinde ise adı Cebrail’dir. (Şuayb Şerefüddin, Nokta ve Kalem Syf. 46-47)

Nefs-i Küll/Levha: Akl-ı Küll’ün pasif yansımasıdır. Akıl  ‘’levha’’ üzerine yazı yazan kalemdir.

Cebrâil ‘’kalem’’, Hz. Muhammed ise ‘’levha’’dır. Çünkü levha aklın yani kalemin ifade mahallidir.

Kur’ân, Cebrâil/Akıl/Kalem aracılığıyla Hz. Muhammed’in kalbine/Levha indirilmiştir

ARŞ:  Allah’ın kudret ve saltanatının tecelli ettiği, tahtının bulunduğu en yüksek gök katıdır. Taht maddi olarak düşünülemez, İslâmiyet’te Allah mekândan münezzehtir(uzaktır). Maksat Cenâb-ı Hakk’ın saltanatının tecellîsini ifadedir. Tasavvuf anlayışında insanın gönlü de ARŞ yani tecellî yeridir.

Arş âlemi saran şeydir ve âlemin tamamıdır. O emir ve yasakların icad edildiği kaynaktır. Arş, tüm mümkün varlıkları çevreleyen külli rûh; tüm hakikatleri içine alan ‘’İnsan-ı Kâmil’in kalbi’’, cisimler âlemini kuşatan cisim ya da Hz. Muhammed’in en kapsayıcı olmasından dolayı büyük âlemin tamamından ibarettir.

KÜRSİ: Varlık mertebelerinden biridir. Arş’ta birlik, Kürsi’de ise farklılık vardır(iki ayak).

Tecelligah Kürsi’dir ve de zuhûr yeri odur. Hakk’ın iki kademi oradan sarkmıştır. Orası İDAM ve İCAD yani var etme ve yok etme, FENA VE BEKA makamıdır. Orada verir, orada alır, yükseltir, düşürür, aziz eder, zelil eyler.

Kürsi menzilinde sîne vardır. Orası nefis ve kalp kapısına açılan saha gibidir. Sonra, ondan iki kapı açılır. Biri nefse, öbürü de kalbe. Oradan dışarı akanlar, iki şekilde gelir. Biri nefisten, öbürü de kalpten. Kalpten gelen hayır, nefsten gelen şer olur. Ne gelirse gelsin; hepsinin hasılat yeri sinedir.(Cemâlnur Sargut/Ayetü’l Kürsi Syf. 146-155)

Arş’ta bütünlük, Kürsi’de bölünme vardır. Kürsi rahmet ile karışık gazâba da tekabül eder. Bunun sebebi Allah’ın ZIT isimlerinin ortaya çıkmak istemesidir, çünkü zıtlıkta gazap vardır.

YEDİ GÖK: Yedi gök yani Semâ’nın her birinin bir yıldızı, her yıldızın bir rûhu ve Peygamber’i  vardır. Âlemlerin idaresini bu rûhlar yapar.

Ay’da Âdem, Merkür’de Îsâ, Venüs’te Yusuf, Güneş’te İdris, Mars’da Dâvut, Jüpiter’de Mûsâ, Satürn’de İbrahim Peygamber bulunur. Bütün Peygamber’ler Hz. Muhammed (sav.)’in vekili olarak görev yaparlar.

Bu yedi semanın her birinde gökteki gezegenlerin karşılığı olarak sıfat diye adlandırılan yüzen gezegenler yaratılmıştır. Bu sıfatlar; Hayat, İlim, İrade, Kudret, İşitme, Görme ve Konuşma’dır. Bunların hepsi belirlenmiş bir ecele doğru akıp gitmektedir.

Ayrıca yedi kat gökte bulunan Burç’lar ana karnına düşen çocuğu, bir ay boyunca terbiye eder, yetiştirir. 4. ayda Güneş’in sırası gelince çocuk canlanır.  7. ayda Zûhal yıldızının tesiri ile terbiye olur. 9. Ayda Müşteri yıldızının etkisi altında doğar.

4. ayda bir Melek gelip; kaderini, rızkını, ecelini ve SAİD veya ŞÂKİ mi olacağını Allah’tan aldığı emir ile yazar.

DÖRT UNSUR: Her şeyin aslı bu dört unsurdur. Ateş, Hava, Su, Toprak. Ateş esir maddesidir(el-kabz). Hava unsuru Rahmani Nefes’e en yakın olandır (el-Hayy). Su (el-Muhyi/hayat veren) ismin tecellisidir. Toprak ise (el-Mümit) isminin tecellisidir.

İbnü’l Arabî Hz. dört unsuru, cismi oluşturan dört temel Cevher ve element olarak görmediğini, aksine dört unsurun aslında tek bir cevherin farklı sûretleri oluğunu ileri sürer. Her bir unsur diğer üç unsuru da içerir. Bu nedenle bir zaman ateş olarak görülürken, bir zaman toprak veya su veya hava olabilir.

ÂLEM-İ MEVÂLİD: Felekler ve yıldızların dönüşleri ve etkilerinin dört unsurla birleşmesinden yeryüzü âleminde üç türeyen yani maden, bitki, hayvan ortaya çıkar.

İşte insan bütün bu mertebelerden sonra zuhûra çıkar. İnsan mertebesine ulaştığında varlık mertebesinin yarım dairesi tamamlanır.

Sonra tekrar bu mertebeleri istidâdı ölçüsünde tırmanarak başlangıç noktasına gelir ve daire tamamlanır.  Varacağı son nokta, başlangıcı olan ilk noktadır.

Bütün mertebelere( beş Hazarat) hâkim olan, karşısındakinin hangi mertebede olduğunu bilen ve onunla o mertebeden konuşan, vücudu ile dünyada, mânâsı ile Melâkut âleminde, idrak ve zevki  ile Cebârut’u yaşayan SULTAN’dır.

SULTAN ÂLEMİN KALBİDİR.